Understanding Jewellery, The 20th Century is een monumentaal boek van de hand van David Bennett en Daniela Mascetti. Het boek is niet nieuw, het verscheen voor het eerst in 1989; in 2021 verscheen een nieuwe gereviseerde editie en die wordt hier besproken.
Op het eerste gezicht
Op de achterkant van de kloeke publicatie staat geschreven dat het om een referentiewerk gaat, een bijbel voor handelaren in juwelen uit de twintigste eeuw. Dat schept verwachtingen.
Qua vormgeving is het boek riant opgezet met veel witruimte. Er is niet gepropt: prettig. In de introductie melden de auteurs dat de nieuwste editie afwijkt van de eerste uit 1989: zo is de hoeveelheid foto’s en ook de kwaliteit ervan enorm toegenomen.
Glamour uit de Belle Époque
In de jaren tachtig van de negentiende eeuw waren er een handvol miljonairs in de Verenigde Staten, aan het begin van de twintigste eeuw waren het er meer dan duizend. Het eerste hoofdstuk begint met een beschrijving van de explosief gestegen welvaart en rijkdom in de hoogste kringen aan het einde van de negentiende eeuw: de Edwardiaanse tijd of ook wel de Belle Époque. Uiterlijk vertoon was niet langer voorbehouden aan de adel. De nieuw opgekomen industriële elite liet het graag breed hangen. De stijl van de objecten waarmee de nieuwe rijken zich omringden was afgeleid van die van de Europese adel. De sieraden werden dan ook betrokken uit Londen en Parijs.
Juweliers en modehuizen
Voor de rijken was Rue de la Paix in Parijs de straat om zich te laten kleden door modeontwerpers zoals Doucet, Paquin, Rouff en Worth. Place Vendôme met verschillende exclusieve juweliershuizen was om de hoek. Cartier vestigde zich in 1899 ook aan 13 Rue de la Paix. Familiebanden met het naastgelegen modehuis Worth versterkten de uitwisseling van elkaars clientèle. De recent gestarte exploitatie van diamantmijnen in Zuid-Afrika zorgde voor een grote voorraad diamanten.
Louis XVI en Garland Style
In de mode voor vrouwen van die tijd lag de nadruk op de borst: het decolleté. Halssieraden zoals chokers en parelstrengen waren populair, maar ook broches en tiara’s. De tijd van de elegante Louis XVI werd als stijl omarmd. Werd door vele juweliers die de rijkste kringen bedienden niet de beeldtaal van de Art Nouveau omarmd, de lichte zwierigheid in de vorm van onder meer strikken en festoenen werd dat wel en kwam bekend te staan onder de naam Garland Style.
Juwelen als onmisbare attributen
Verarmde Europese adel trouwde graag met de nieuwe puissant rijke Amerikaanse elite. Vaak niet zo zeer uit liefde, maar om het familiefortuin veilig te stellen. Juwelen waren een onmisbaar attribuut op festiviteiten als races, balls, diners, theatervoorstellingen en opera’s, waar huwelijken werden gearrangeerd en beklonken. Verder financierden mannen niet alleen de juwelen van hun vrouwen en dochters, maar ook openlijk die van hun minnaressen. Er werden zelfs weddenschappen afgesloten op de waarde van de sieraden van courtisanes. La Belle Otero (1868-1965), La Païva (1819-1884) en Liane de Pougy (1869-1950) stonden bekend om hun juwelencollectie.
Platina in plaats van goud
Aan het begin van de twintigste eeuw werden zettingen in plaats van goud van zilver of platina vervaardigd. Omdat dit metaal veel sterker was dan goud of zilver kon er een kleinere hoeveelheid van worden gebruikt en werden de zettingen lichter en opener. Tot die tijd werd er nauwelijks platina gebruikt, vooral vanwege het hoge smeltpunt. Andere voordelen van het gebruik van platina zijn dat het als gevolg van de hoge hardheid veel fijner kan worden gezaagd en dat het niet oxideert en zijn oorspronkelijke witte kleur behoudt.
Ballets Russes
Aan het einde van het eerste decennium van de twintigste eeuw veroverde Sergej Diaghilev (1872-1929) de theaters in Londen en Parijs met zijn Ballets Russes. Daarmee kwam een einde aan de zogenaamde Garland Style. Nieuwe beeldmotieven in Europese en Noord-Amerikaanse sieraden zoals lotusbloemen, pauwenveren en gestileerde minaretten kwamen in de plaats van de kantachtige strik- en bloemvormen. De veranderende mode maakte een einde aan corsage-ornamenten en chokers. Daarvoor in de plaats kwamen epauletten en sautoirs. Door de Eerste Wereldoorlog werd de eraan voorafgaande lichthartigheid abrupt verstoord. Sieraden werden verkocht ten behoeve van de oorlog, er waren geen grote feesten en recepties meer en de vervaardiging van sieraden kwam tot stilstand.
Art Déco
Het tweede hoofdstuk behandelt de Art Déco tussen 1920 en 1940. De naam van deze tijd is afgeleid van de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1925:
Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes. Vrouwenemancipatie had in en na de Eerste Wereldoorlog een vlucht naar voren genomen, doordat mannen naar het front moesten en vrouwen hun arbeid hadden overgenomen. De fragiele vrouw uit de Edwardiaanse tijd had plaats gemaakt voor de vrouw die zich bewust was van haar capaciteiten en competenties. Fragiliteit werd ingeruild voor functionaliteit. De vormentaal in sieraden werd geometrisch en abstract en de afwezigheid van kleuren maakte plaats voor primaire kleuren. Ook werd er gretig gebruik gemaakt van Zuid-Amerikaanse, Perzische, Chinese en andere beeldmotieven uit onder meer India.
De opening van het graf van Toetanchamon
Ook Egyptische beeldmotieven zoals scarabeeën, piramides, obelisken en sfinxen waren razend populair in juwelen na de ontdekking van het graf van Toetanchamon door onder anderen Howard Carter (1874-1939) in 1922. Sieraden werden minder gedragen om rijkdom tentoon te spreiden. Het ging nu vooral om de complementering en het benadrukken van de kleding. Soms ook werd kleding ontworpen ter complementering van een sieraad.
Wall Street Crash
In 1929, na de beurskrach, veranderde alles abrupt. Sieraden echter werden nog uitbundiger. Veel sieraden werden verkocht à double usage: onderdelen van een demontabele tiara konden bijvoorbeeld ook worden gedragen als broche, hanger en oorsieraden. Na de populariteit van platina kwam het gebruik van goud terug in 1937.
Glamour
Het derde hoofdstuk behandelt sieraden uit de periode van 1940 tot en met 1960. Als gevolg van de oorlog was platina niet of nauwelijks verkrijgbaar. In Frankrijk was het zelfs verboden te handelen in edele metalen. Als mensen sieraden wilden laten maken was het gebruikelijk zelf materialen aan te leveren.
Materiaalschaarste
In Duitsland werden tijdens de Tweede Wereldoorlog alleen nog sieraden van zilver en email vervaardigd, of van heel dun gouddraad. Omdat de inflatie torenhoog was, was er nauwelijks vertrouwen in papiergeld en werd er volop gehandeld in (oude) sieraden. Zoals altijd werden edele metalen en edelstenen ook nu aangewend als draagbaar kapitaal.
In de jaren dertig werden hele oppervlakken met stenen bezet. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren edelstenen niet voorradig en waren de oppervlakken daarentegen vaker van glad goud. Om goud te kunnen blijven gebruiken werd het kopergehalte in de legering verhoogd. Dat verklaart waarom gouden sieraden uit die tijd roder van kleur zijn. Palladium werd steeds vaker gebruikt.
Sieraden uit de oorlogstijd zijn relatief zeldzaam. Vaak werden ze gedemonteerd en omgesmolten. Pas aan het einde van de jaren tachtig van de twintigste eeuw ontstond er serieuze belangstelling voor sieraden uit die periode. Documentatie over sieraden uit deze tijd is beperkt: ook een gevolg van de oorlog.
New Look
Na de Tweede Wereldoorlog introduceerde de Franse modeontwerper Christian Dior (1905-1957) de New Look. Vaak wordt deze naoorlogse mode omschreven als extreem vrouwelijk. Sieraden veranderden met de mode mee en werden klassieker. Geometrische vormen werden ingeruild voor vogels en andere dieren, strikken en blad- en bloemmotieven. Voor Wallis Simpson vervaardigde Cartier in 1948 een eerste broche in de vorm van een panter. Niet lang daarna werd dit beeldmotief razend populair. Overdag werden gouden juwelen gedragen, in de avond werd gekozen voor platina.
Na de oorlog werden ook sieraden vervaardigd die voortgingen op de stijl van de jaren dertig. Nu werden de stenen meestal in witgoud gezet in plaats van platina. Onzichtbaar gezette stenen genoten grote populariteit.
Revolutionaire ideeën en merken
In het vierde hoofdstuk komen de tumultueuze jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw aan bod. Optische illusies deden hun intrede, sieraden werden abstracter en geometrischer. De contouren werden minder vastomlijnd en kregen een “versplinterd” karakter. Andrew Grima was een van de bekendste sieraadontwerpers die deze nieuwe stijl toepaste. De eerste voet van de mens op de maan vond plaats in 1968; space age, in de vorm van raketten, sterren en satellieten, is vanaf dat moment ook in sieraden een populair thema.
Bank vault jewellery en fun jewellery
Het dragen van kostbare sieraden bracht (en brengt) criminaliteit met zich mee: mensen worden ervan beroofd. De drang om zich te tooien met de allerduurste juwelen nam daardoor af. Steeds duidelijker werd het onderscheid tussen bank vault jewellery, sieraden met een hoge intrinsieke waarde en fun jewellery, sieraden om te dragen. Fun jewellery werd inventiever vormgegeven. Het onderscheid tussen sieraden voor overdag en sieraden voor de avond verdween. Meer nadruk kwam te liggen op het verschil tussen in serie vervaardigde juwelen en unieke stukken.
Jaren zestig
In de jaren zestig werden halssieraden ontworpen die dicht rond de hals werden gedragen, in de daaropvolgende jaren zeventig werden sautoirs opnieuw populair. Nieuw in die tijd was het gebruik van schelpen; Suzanne Belperron, Verdura en Seaman Schepps liepen hierin voorop. Een andere noviteit was de textuur die ontstond door het gecontroleerd verhitten van edele metalen.
Veranderde clientèle
De eerste oliecrisis in het westen aan het begin van de jaren zeventig zorgde voor een verandering van clientèle. Kwam deze eerst vooral uit Europa en de Verenigde Staten, nu waren het de rijken uit oliestaten in het Midden-Oosten die de markt domineerden. Daar gold een voorkeur voor zettingen van goud en voor combinaties met gekleurde edelstenen.
In de mode van die tijd werd het steeds gebruikelijker verschillende dingen met elkaar te combineren. Dat bracht modehuizen ertoe zich ook te vertakken naar parfums, cosmetica, zonnebrillen, sieraden en prêt-à-porter.
1980-2000
In het laatste hoofdstuk stellen de auteurs dat het lastig is de laatste twee decennia van de twintigste eeuw samen te vatten. Toenemende pluriformiteit ligt hieraan ten grondslag, maar ook het gebrek aan afstand in tijd. Toch doen ze een poging een beeld te schetsen. Halverwege de jaren tachtig kwamen diamanten in platina weer in zwang. Omdat vrouwen steeds actiever deel gingen uitmaken van de economie werden mode en sieraden praktischer: chokers en broches waren populair, net als grote oorsieraden die opvielen onder de vaak korte haardracht.
Geel goud bleef geliefd, net als parels, en beleefden een hoogtepunt in populariteit. De vormentaal is strak te noemen, zeker in vergelijking met de grillige vormen uit de voorgaande decennia.
Branding
Expliciete branding deed zijn intrede: zowel Bulgari als Cartier kwam met sieraden in de vorm van hun logo. Vooral in Rusland en het Midden-Oosten zijn deze juwelen geliefd. In het Midden-Oosten werden juwelen op bruiloften geschonken en gedragen; een tamelijk uniforme conformistische conservatieve smaak overheerste. Joel Arthur Rosenthal (JAR) wordt omschreven als de invloedrijkste sieraadontwerpers van de jaren negentig.
Greenwashing
Ook wordt beschreven hoe juweliershuizen zich eind jaren negentig gingen bekommeren om de afnemende biodiversiteit. In 1991 kwam Bulgari (in samenwerking met het Wereld Natuur Fonds) met de collectie Naturalia. Cartier volgde in 1998, ook in samenwerking met het Wereld Natuur Fonds, met een campagne om de met uitsterven bedreigde neushoorn te redden. Ze kwamen met een neushoorncollectie en ook hun collectie grote katachtigen werd nieuw leven ingeblazen. Vandaag de dag worden dergelijke praktijken greenwashing genoemd, maar dat staat niet in het boek vermeld. Voor wie het niet weet of wil weten: het mijnen van edelstenen en edele metalen brengt schokkende misstanden met zich mee op het gebied van mens en milieu. De film Blood Diamond uit 2006 met in de hoofdrol Leonardo di Caprio (1974) schetst hiervan een beeld.
Nieuwe fenomenen
Een nieuw fenomeen in het laatste decennium van de twintigste eeuw was dat modehuizen zich ook gingen toeleggen op de vervaardiging van sieraden. Chanel stortte zich na een periode van afwezigheid in 1993 opnieuw op de markt van high end jewellery. Ook nieuw was de toegenomen omvang van de hoeveelheid verzamelaars van juwelen. Ze werden niet alleen aangeschaft om te dragen maar functioneerden steeds meer als verzamelobject. Vooral voor topstukken van juweliershuizen als Cartier en Van Cleef & Arpels werd grof geld betaald. Een ander onderwerp dat steeds meer in de belangstelling kwam te staan, was de herkomst van sieraden. Koninklijk of adellijk bezit van een juweel werd steeds bepalender voor de waarde ervan.
Gimel
Het is jammer dat nieuwkomers op de markt zoals Gimel uit Japan niet of nauwelijks nader worden toegelicht.
Illustraties en bijschriften
Het boek is rijk geïllustreerd en de vele foto’s gaan vergezeld van de omzwervingen van de afgebeelde sieraden. Zo staat bij een tiara van Cartier uit circa 1909 beschreven hoe de eerste eigenaar, Marguerite Ethel Montagu Allan, née Mackenzie tijdens een bootreis als gevolg van een schipbreuk door een Duitse aanval in 1915 omkwam voor de Ierse kust. Haar tiara werd “gered” door haar personeel.
Foto’s van Sotheby’s
De ruim 550 foto’s in het boek zijn afkomstig uit de foto-archieven van Sotheby’s. Een vijfde deel van de getoonde sieraden is vervaardigd door Cartier. De nadruk in het boek ligt op halssieraden, oorsieraden, broches en armbanden. Ringen zijn veel minder afgebeeld. Helaas is niet altijd even duidelijk of het in een geval van parures om oorsieraden, clips of broches gaat.
Bekend
Uiteenlopende stijlen worden helder beschreven en ook diverse materialen, maar de verschillende manieren waarop stenen kunnen worden geslepen wordt bekend verondersteld. Slijpseltypen blijven onbesproken: jammer! Ook in deze publicatie wordt gesproken over halfedelstenen; een term die al zeker een halve eeuw niet meer door gemmologen wordt gebezigd.
Goed overzicht
Het boek besluit met een index zodat het ook daadwerkelijk als naslagwerk kan worden gebruikt. Fijn! Er kan gericht worden gezocht op vervaardigers en op termen als abstract expressionisme, actionpainting, abstractie, Ballets Russes, bangles, Bauhaus, Belle Époque, briolette stones, broches, Chinoiserie, chocolat, chokers, daytime jewellery, Egyptian Revival, Garland Style, Gulf conflicts, invisible mounting, Great Cats, jade, James Bond, Mogok Mines, Op Art, Tutti Frutti en Zip. Wel jammer dat regelmatig genoemde verzamelaars (van topstukken!) zoals Daisy Fellowes en haar vriendin Wallis Simpson niet in de index zijn opgenomen: dat zijn toch namen om op te zoeken. Ook gek dat er wel kan worden gezocht op jade, maar niet op diamanten (wel op diamantmijnen). Iets voor in de volgende editie? Ondanks dat is het boek zeer de moeite waard en geeft het een overtuigend beeld van de ontwikkeling van de vervaardiging van juwelen in Europa en Noord-Amerika.
Bibliografie (selectie)
Bennett, D. en Mascetti, D. (2021) Understanding Jewellery, The 20th Century, Woodbridge: ACC Art Books. ISBN 9781788841207
Links
• Wikidata
Donaties
Deze website heeft geen commercieel doel en is op persoonlijk initiatief, onafhankelijk en geheel op vrijwillige basis met minimale middelen tot stand gekomen. Wilt u dat steunen met een gift? Dat kan! U kunt uw bijdrage overmaken naar: NL27 TRIO 0781 5140 02 ten name van E. Doornbusch te Amsterdam onder vermelding van hedendaagse sieraden, ook kunt u doneren via paypal.me/hedendaagsesieraden. Giften zullen worden aangewend voor onderhoud en verbetering van de website.
Duurzaam verwijzen naar deze pagina? Gebruik dan deze link: https://hedendaagsesieraden.nl/2022/08/29/understanding-jewellery-the-20th-century/
