Door Paul Derrez
Over de praktijk van het maken…
‘Het zit al helemaal in mijn hoofd, ik hoef het alleen nog maar te maken!‘ hoorde ik regelmatig van studenten die ik begeleidde. Ja, en dan gebeurde er natuurlijk van alles bij het maken. Het idee bleek technisch niet uitvoerbaar, of de uitwerking leverde een ander resultaat op dan verwacht. Vaak ook vroeg de uitvoering om meer onderzoek en kostte veel meer tijd dan gedacht.
De ontwikkeling van een idee tot een product is een complex proces dat stoelt op inzet, inzicht en ervaring. Hoe dat bij mij is verlopen en gaat vertel ik hier graag, ter lering ende vermaeck.
Een halve eeuw geleden
50 Jaar geleden, na twee jaar studeren aan de Design Academie in Eindhoven en anderhalf jaar aan de Academie voor Expressie in Utrecht, ging ik naar de Vakschool Schoonhoven om daar het goudsmid vak te leren. De Vakschool is een technisch-gerichte Middelbare Beroeps Opleiding die 3 jaar school en 1 jaar praktijkstage inhoudt.
Tekenen, tekenen en tekenen
Op de Academie voor Industriële Vormgeving, zoals de Design Academy toen nog heette, had ik in het algemene eerste jaar veel getekend, zowel vrij, als organisch en technisch tekenen. Het tweede jaar koos ik voor de afdeling Systemen en Verpakking en toen ging het voornamelijk om het ontwerpen van producten. Ik was bang voor machines en probeerde ze te vermijden. Dus werkte ik voornamelijk op en met papier, en een enkele keer maakte ik een maquette van karton.
Productie, presentatie en promotie
Deze ervaringen bleken later op de Vakschool heel nuttig bij het ontwikkelen en visualiseren van ideeën. De technieken die bij goudsmeden komen kijken, zijn echter heel specifiek en cruciaal. Basale technieken als zagen, vijlen, schuren of polijsten lijken misschien simpel, maar vergen veel aandacht en tijd om onder de knie te krijgen. Laat staan het meer complexe solderen of smeden. Ik was geen technisch wonder, maar wist wel tot toonbare resultaten te komen. Mijn stagejaar deed ik in het atelier van Hans Appenzeller en Lous Martin, die samen Galerie Sieraad in Amsterdam runden. Zij stuurden mij langs allerlei bedrijfjes, die toen nog in het centrum van Amsterdam waren gevestigd. En ik verrichtte hand en spandiensten in hun galerie. Zo maakte ik kennis met allerlei nieuwe technieken, materialen en productiemethoden, en met de presentatie en promotie van de producten. De opleiding in Schoonhoven en de ervaringen tijdens mijn jaar in Amsterdam vormden een goede basis om als zelfstandig goudsmid (en later als galeriehouder) aan de slag te gaan.
Gekalligrafeerde stageverslagen
Op de academie in Eindhoven kreeg ik ook les in kalligraferen en die ervaring paste ik in mijn stageverslagen voor de Vakschool toe. Ik liet de handgeschreven verslagen kopiëren bij een bedrijf dat lichtdrukken van bouwtekeningen maakte. Particuliere kopieermachines en printers bestonden in 1975 nog niet.
Tijdens mijn stage kon ik ook eigen ontwerpen ontwikkelen. De iconische wisselring (of beugelring) is toen ontstaan en ik mocht hem in Galerie Sieraad verkopen. Ik zette meteen een kleine productie op! Hij kostte toen 50 gulden per set en ik deed er 5 uur over. Al gauw liep de maaktijd terug naar anderhalf uur en dat is sindsdien zo gebleven. Handmatige vervaardiging bleek bij dit ontwerp ideaal: de juiste maat en kleurkeuze werd voor elke klant mogelijk. Tot nu heb ik enkele duizenden wisselringen handmatig geproduceerd en al een poos kost een set €225.
Techniek bepaalde de vormgeving
Aangestoken door het minimalisme in de Nederlandse sieraden van de jaren zeventig ontwikkelde ook ik heldere ontwerpen waarin de gebruikte techniek of handeling, zoals het buigen of wikkelen van draad of het vouwen van metaalplaat, de vormgeving bepaalde. Vervolgens ging ik deze technieken/handelingen ook op andere materialen toepassen. Een goede methode om ontwerpen te ontwikkelen bleek om bij reeksen prototypen steeds 1 variabele te veranderen. Dat kon bijvoorbeeld de dikte van de draad zijn, maar ook de keuze voor dun metaalplaat of juist kunststoffolie. Door zo te werk te gaan kun je praktisch vergelijken en concrete keuzes maken. Door een aantal variabelen tegelijk te veranderen, uit tijdgebrek of ongeduld, kun je de greep op te maken keuzes verliezen en de weg in het ontwerp kwijtraken.
Vastgelopen en getroost
Toen ik nog niet eens zo heel lang geleden, tijdens een werkweek in Oslo een daar eerder begonnen werkstuk in zilver snel wilde afmaken, om nog aan iets nieuws te kunnen beginnen, liep ik helemaal vast. Op de dag dat ik weer moest terugvliegen naar Amsterdam troffen de docenten mij huilend van frustratie aan in een hoek van de docentenkamer. Ik werd liefdevol getroost.
Geen experiment maar onderzoek
Mijn ontwerpproces noemde ik ‘experimenteren’, maar eigenlijk komt het neer op systematisch onderzoek. Door zo te werk te gaan kwam ik uiteindelijk tot de meest geschikte draaddikte, het juiste materiaal, het goede formaat, draagbaarheid enzovoort. Cruciaal daarbij was het verzamelen van materiaal in allerlei soorten en afmetingen om snel verschillende mogelijkheden te kunnen uitproberen. Ook spiegels waren belangrijk om het dragen van sieraden zowel praktisch als qua effect te kunnen beoordelen.
Materiaal en techniek
Diverse materialen vereisen diverse technieken: zilver en goud kun je buigen en solderen, kurk kun je snijden en plakken, aluminium en nylon kun je bewerken op de draaibank. Bij het gebruik van edele materialen is er minder vrijheid in onderzoek omdat direct met het kostbare materiaal werken een grote financiële investering vergt. Ook al wordt materiaal gerecycled, aan verwerkingskosten verlies je niettemin.
Het vouwen en plooien van dun zilverplaat leidde in 1979 tot de waaier- en ribbelspelden. De verbinding van waaiervorm en speld kwam hier tot stand door te solderen (wat ik in Schoonhoven had geleerd). Switchen van metaalplaat naar kunststoffolie maakte een andere verbinding noodzakelijk: klemmen of lijmen. De relatief goedkope grote vellen folie maakten ook een groot formaat sieraad mogelijk: de plooikraag.
De schuurblokjes van kurk, die ik tijdens mijn stagejaar al in armbanden had toegepast, gebruikte ik vanaf 1985 ook voor kragen en objecten. Tot grotere volumes verlijmd kon ik er als een beeldhouwer vormen uit halen, door te zagen, te vijlen en te schuren.
De aluminium staven en buizen, uit de nalatenschap van Françoise van den Bosch, bewerkte ik in 1994 nog handmatig, met zaag, rasp, vijl, schuurpapier en polijstborstels. Uit de collectie prototypen die zo ontstond koos ik later enkele modellen die ik elders liet reproduceren op een computergestuurde draaibank.
Tijdens mijn residency in Australië, in 2000, leerde ik zelf werken op de draaibank en maakte ik de Tits & Pieces hangers in aluminium met nylon.
Bloei en remmende factoren
Met name de loskoppeling van het begrip sieraden van het gebruik van edele materialen en traditionele technieken, heeft vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw de enorme mondiale bloei van het vakgebied sieraden mogelijk gemaakt. Bij het zilversmeden, vooral bij grotere werkstukken, is er nog steeds minder vrijheid om te experimenteren en te onderzoeken vanwege de prijs van het materiaal en het arbeidsintensieve van de verschillende smeedtechnieken.
Mijn werk als zilversmid begon met een collectie lepels. Dit was qua investering in materiaal nog te doen en de lepels waren relatief eenvoudig te produceren. Ik volgde workshops zilversmeden en ging grotere en complexere werkstukken maken. Bij het smeden van een platte zilveren plaat tot een beker, moet het zilver tussentijds tot wel 15x worden uitgegloeid om de verharding die door het smeden en hameren ontstaat, weer ongedaan te maken. De werkbladen die bij zo’n werkstuk horen gaan er dan ook als magische formules of recepten uit zien, met aanduidingen als G voor uitgloeien.
Proeven in plaats van tekeningen
De eerste jaren na mijn opleiding tekende ik nog veel en uitvoerig. Maar meer en meer bleven tekeningen globale schetsen die naast vele proefjes en driedimensionale modellen uiteindelijk tot definitieve technische werktekeningen leidden. Inmiddels heb ik naast een archief van al mijn schetsen, ook een archief van de uiteindelijke werktekeningen, gecombineerd met de handleiding om het werkstuk uit te voeren.
Aanpassingen
Omdat ik een ontwerp vaker uitvoer worden mijn werkdossiers steeds aangepast aan nieuwe inzichten. Zelfs na tien exemplaren van een ontwerp te hebben gemaakt kan er nog een aha-moment ontstaan: ‘Ja, zo kan het ook’! Het reproduceren van bestaande ontwerpen heeft daarom geleid tot vormtechnisch betere resultaten en vaak ook tot een efficiëntere productiewijze. Ook hierom ben ik een groot voorstander van seriematige productie. Niet alleen houd ik in een ontwerpdossier gegevens bij over hoeveelheid en afmetingen van het gebruikte materiaal, ook noteer ik alle handelingen in de productie en hoe veel tijd dat kost. In dit proces ontstaat als vanzelf de indicatie voor het bepalen van de kostprijs van een product.
Seriële productie
Omdat ik vaak tegelijk bijvoorbeeld 5 ringen opzet, wordt de productie overzichtelijker en efficiënter. Ook dwingt zo’n ‘batch’ productie tot standaarden voor productiekosten. Over het algemeen laat ik bij de prijsbepaling de ontwikkelkosten buiten beschouwing. Het ontwikkelen van ontwerpen kan qua benodigde tijd enorm variëren en soms ook pas indirect of op een later tijdstip iets opleveren, of zelfs helemaal niet tot resultaten leiden. Ik baseer mijn kostprijs daarom louter op materiaalkosten en uurloon voor de uitvoering. Aan de kostprijs wordt vervolgens nog een marge toegevoegd voor de verkopende winkel of galerie en de af te dragen btw, pas dan ontstaat de prijs die de klant voor een werk betaalt. Een enkele keer haal ik een product achteraf uit de collectie, omdat ik bij nader inzien alsnog ontevreden ben over idee, vormgeving of uitvoering.
Vanwege mijn efficiënte en productiegerichte benadering zijn mijn sieraden toegankelijk en redelijk geprijsd. Dit was ook een streven van veel sieradenmakers in Nederland in de jaren zeventig, en voor die gedachte heb ik nog steeds veel sympathie!
Vraag en wedervraag
Regelmatig wordt mij gevraagd hoe lang ik aan een sieraad werk. Meestal antwoord ik in eerste instantie met een wedervraag: ‘Wat is lang’? en vervolg met de opmerking: als een tandarts 4 uur nodig heeft voor jouw gebit moet je je zorgen maken, maar een ring maken in 4 uur lijkt en is snel. Doorgaans vervaardig ik een sieraad in 1 tot 8 uur en zilverwerk in 1 uur voor een lepel tot wel 25 uur voor een grote gesmede doos. Bij het maken van sieraden is vaker sprake van assemblage, in tegenstelling tot het smeden van zilveren voorwerpen uit een plaat zilver.
Mijn meest arbeidsintensieve en complexe werkstuk is de Crumble box. Bodem en deksel worden uit identieke schijven gesmeed. Zowel bodem als deksel krijgen een specifieke ‘ril’ die samen de sluiting vormen. De doos wordt dan helemaal afgewerkt. Dit alles kost ongeveer een week tijd. Dan komt echter nog de meest spannende en tricky handeling: met een nylon hamer sla ik in 15 minuten deuken in het nog bolle deksel waardoor het crumble-effect ontstaat.
Afwisseling
Het is heel prettig om periodes van sieradenproductie af te wisselen met periodes van zilversmeden, vanwege het verschil in proces, concentratie en werktijd. Het mooie van het goudsmid vak is dat je meestal het volledige proces van idee tot product zelf in de hand hebt. Ook speelt het zich doorgaans geheel in eigen atelier af. Soms besteed ik technieken uit, zoals computergestuurd draaiwerk of lasersnijden, en assembleer of bewerk ik het materiaal daarna in eigen atelier. Een enkele keer hoef ik er zelf niets meer aan te doen, zoals bij de Smilors.
Pas als ik handmatig een prototype heb ontwikkeld waarover ik enthousiast ben, en de potentie zie van een grotere oplage, schakel ik soms bedrijven in om het object of onderdelen ervoor te produceren. Dan gaan aantallen en investeringen een grotere rol spelen. Ik ga met een prototype naar zo’n firma toe en spreek de mogelijkheden en onmogelijkheden door. Zulke kleine opdrachten zijn voor een bedrijf omslachtig, maar persoonlijk contact en enthousiasme werken wonderwel. Prototypes zijn ideaal om door te spreken met firma’s. Ik noem dat heen-en-weer-gesprekken en ik leer daar veel van. De laatste jaren laat ik regelmatig werk of onderdelen lasersnijden. Op basis van mijn werktekeningen wordt dan een computerbestand gemaakt.
Speeltuin
In tegenstelling tot bijvoorbeeld het beroep van architect, waarbij er een enorme afhankelijkheid speelt qua financiering, wetgeving, uitvoering en gebruikseisen voel ik mij als sieraadontwerper vrij. Architecten zijn dan ook wel jaloers op de ‘speeltuin’ en de snelheid van de sieradenmaker. Een sieraad kan dag 1 worden bedacht, dag 2 worden gemaakt, en dag 3 worden gedragen!
Gewoon bijzonder en bijzonder gewoon
Traagheid of snelheid in het ontstaan van een sieraad zijn niet bepalend voor de artistieke of technische kwaliteit van het object. Afhankelijk van de complexiteit van het ontwerp heeft een maker of machine een bepaalde tijd nodig voor de productie. De kwaliteit van een object wordt evenmin bepaald door handwerk of machinale productie. Er bestaan handgemaakte monsters en machinaal vervaardigde beauties… Vandaar dat ik de grenzen tussen ambacht, ontwerp en kunst, tussen crafts, design en arts, als vloeiend zie en deze al helemaal niet hiërarchisch benader. Ik zie een sieraad of een zilveren doos van mijn hand als een product met een bepaalde kwaliteit en signatuur, niet als een door God geïnspireerd geniaal kunstwerk. Het gewone zou bijzonder moeten zijn en het bijzondere gewoon!
Links
• Wikidata
Donaties
Deze website heeft geen commercieel doel en is op persoonlijk initiatief, onafhankelijk en geheel op vrijwillige basis met minimale middelen tot stand gekomen. Wilt u dat steunen met een gift? Dat kan! U kunt uw bijdrage overmaken naar: NL27 TRIO 0781 5140 02 ten name van E. Doornbusch te Amsterdam onder vermelding van hedendaagse sieraden, ook kunt u doneren via paypal.me/hedendaagsesieraden. Giften zullen worden aangewend voor onderhoud en verbetering van de website.
Duurzaam verwijzen naar deze pagina? Gebruik dan deze link: https://hedendaagsesieraden.nl/2022/07/19/over-de-praktijk-van-het-maken/
