Het val-dood-plaatje: van functioneel naar emotioneel

Door Derek Westervelt

Het val-dood-plaatje: van functioneel naar emotioneel
Een aantal jaren geleden verkondigde ik ietwat naïef dat ik weliswaar ooit hoopte modeconservator te worden, maar dat ik met sieraden weinig had. Na uitvoerige bespiegelingen kwamen mijn gesprekspartner en ik echter tot de conclusie dat ik wel degelijk een bijzondere relatie met sieraden heb. En dan vooral met een sieraad in het bijzonder: het val-dood-plaatje van mijn overleden oom.

Toen Esther me vroeg om een gastblog te schrijven ter ere van het jubileum van hedendaagsesieraden.nl kon ik niet anders dan dit bijzondere sieraad pakken als onderwerp. In dit blog beschrijf ik de geschiedenis van het val-dood-plaatje, of herkenningsplaatje, zoals het ook wel wordt genoemd en wil ik kort iets vertellen over waarom dit sieraad me zo dierbaar is.

De geschiedenis van het herkenningsplaatje
Volgens de website van het Nederlands Veteraneninstituut drong in 1900 bij de legerleiding de noodzaak van het gebruik van een herkenningsplaatje door. In het buitenland waren dergelijke plaatjes al langer in gebruik. Afgekort werd dit onderdeel van de militaire uitrusting ook wel een hepla genoemd. Oorspronkelijk werden de plaatjes gemaakt van celluloid aan een koord van leer. Vanaf 1917 werden de hepla’s vervaardigd van zink. Een van de bedenkers van dit ‘sieraad’ was de veldgeoloog doctor Gustaaf Adolf Frederik Molengraaff (1860-1942), die werkzaam was bij het Identiteitsbureau. Dit bureau wisselde informatie uit tussen oorlogvoerende partijen over gevangenen, gewonden en gesneuvelden.

De website Katwijk in Oorlog vat de geschiedenis van het sieraad minder rooskleurig samen: “De plaatjes werden in het leven geroepen toen er op grote schaal granaten, kanonnen en mitrailleurs gebruikt gingen worden. De soldaten werden hierbij zo ernstig verminkt dat het onmogelijk was de lichamen te identificeren. Toen de Frans-Duitse oorlog in 1870 uitbrak, werden er honderdduizenden soldaten gemobiliseerd. Om de identificatie van de doden te vergemakkelijken, deelde het Duitse leger aan de soldaten metalen plaatjes met hun persoonsgegevens uit”. Dit identiteitsplaatje bestaat uit twee delen die beiden bedrukt zijn met dezelfde informatie over de drager. Hierbij gaat het om de naam van de drager, de medische gegevens en andere relevante informatie. Ook de geloofsovertuiging van de militair wordt vermeld. De ketting dient, zoals de naam al doet vermoeden, voornamelijk om de identiteit van de drager te kunnen achterhalen.

De jonge militair en de zwerfhond
Het herkenningsplaatje is ook bekend onder de namen hondenpenning (dog tag) of val-dood-plaatje. De bijnaam dog tag is wellicht te herleiden tot de nieuwbakken regel rond 1900 die hondeneigenaren verplichtte om hun hond te voorzien van een plaatje zodat de ongemerkte zwerfhonden konden worden gevangen en afgemaakt door de overheid. Een wrange vergelijking: de jonge militair en de zwerfhond.

Tijdens een zoektocht via online krantenarchief Delpher las ik krantenartikelen uit de jaren ’50, maar ook uit de jaren ’70, waar verloren gewaande gesneuvelde militairen soms werden geïdentificeerd aan de hand van een teruggevonden hepla. Zo werd er dankzij een bijzonder documentatiemiddel zelfs jaren later nog rust gebracht bij nabestaanden. Het hepla werd tot 1953 alleen aan militairen verstrekt in geval van oorlog of andere buitengewone omstandigheden.

Vanaf 1953 worden de plaatjes gemaakt van roestvrij staal, waardoor ze brand- en corrosiebestendig zijn. Het plaatje hangt aan een roestvrijstalen ketting van 70 centimeter en is het voorzien van een breekveiligheid. Met de invoering van het nieuwe plaatje werd het direct verstrekt bij binnenkomst in het leger. Militairen in uniform zijn verplicht het om de nek te dragen, behalve bij gevaarlijk werk. Na vertrek uit het leger mag de militair het identiteitsplaatje houden.

Een persoonlijke geschiedenis van het herkenningsplaatje
Hoewel ik zelf weinig sieraden draag, is het sieraad dat ik wel draag me des te dierbaarder. De ketting met hepla was ooit van de (overleden) broer van mijn moeder. Een oom die ik nooit heb gekend; hij stierf voordat ik geboren werd.
Het bijzondere aan dit sieraad is dat het plaatje nog intact is, terwijl mijn oom al ruim twintig jaar niet meer leeft. Dit is bijzonder, omdat hepla’s vaak in tweeën werden gebroken wanneer de drager overleed. Het ene deel bleef bij het lichaam terwijl het andere deel werd meegenomen en gebruikt voor administratieve doeleinden. Je zou dus verwachten dat – aangezien mijn oom er niet meer is – de ketting ook nog maar uit één plaatje zou bestaan.

Dit is het verhaal dat mijn oma vertelde toen ik de ketting vond in de voormalige slaapkamer van mijn oom. Mijn oma, zijn moeder, zei dat toen mijn oom overleed er mensen langskwamen om zijn militaire uitrusting op te halen. Mijn oma heeft de ketting en het zakmes gehouden en de rest teruggegeven. Zodoende lagen beide attributen nog in zijn oude slaapkamer, en vond ik ze tijdens een logeerpartijtje. Aangezien ik niet precies wist waarmee ik te maken had, bleek het een goede aanleiding om mijn opa en oma ernaar te vragen en zo met ze te praten over mijn oom en militaire dienst. Uiteindelijk zei mijn oma dat ik de ketting wel mocht houden en het mee naar huis moest nemen. Dat heb ik gedaan. Aangezien mijn oom overleed voordat ik geboren werd, heb ik met dit sieraad toch een tastbare herinnering aan hem bij me.

Sindsdien draag ik de ketting al jarenlang bijna dagelijks. Voor mij staat het halssieraad symbool voor mijn oom die ik nooit heb gekend en voor de familie van mijn moeder in het algemeen. Doordat ik de ketting onder mijn kleding draag, zit hij dicht op de huid en dichtbij mijn hart. Op deze manier draag ik iedere dag een belangrijk stukje familie(geschiedenis) met me mee. Het herkenningsplaatje is voor mij dus geen functioneel hulpmiddel ter identificatie, maar een sieraad vol emotie. En daar ligt wat mij betreft de kracht van het sieraad: een sieraad biedt de drager de mogelijkheid tot het uitdragen van bepaalde (soms subtiele of zelfs verborgen) boodschappen en is daardoor een extreem persoonlijke kunstuiting.

Bibliografie
Doornbusch, E. (5 november 2021) Overzicht gastcolumns eerste jubileum 2021. hedendaagsesieraden.nl.

Links
• Wikidata

Donaties
Deze website heeft geen commercieel doel en is op persoonlijk initiatief, onafhankelijk en geheel op vrijwillige basis met minimale middelen tot stand gekomen. Wilt u dat steunen met een gift? Dat kan! U kunt uw bijdrage overmaken naar: NL27 TRIO 0781 5140 02 ten name van E. Doornbusch te Amsterdam onder vermelding van hedendaagse sieraden, ook kunt u doneren via paypal.me/hedendaagsesieraden. Giften zullen worden aangewend voor onderhoud en verbetering van de website.

Duurzaam verwijzen naar deze pagina? Gebruik dan deze link: https://hedendaagsesieraden.nl/2022/02/15/het-val-dood-plaatje-van-functioneel-naar-emotioneel/