Vanitasstilleven met schedel, muziekinstrumenten en boeken op een sarcofaag, schilderij, 1693. Collectie art dealer C.P.A. & G.R. Castendijk, Rotterdam. Foto met dank aan Caro Verbeek
Door Caro Verbeek, kunst- en geurhistoricus, conservator Kunstmuseum Den Haag en universitair docent Vrije Universiteit Amsterdam
Vanitas
In de 16de en 17de eeuw was het ‘vanitas-stilleven’ een immens populair genre. Deze categorie binnen de beeldende kunst moest fixeren wat vergankelijk is: het leven dat wordt ingehaald door de tijd. Zandlopers, schedels, zeepbellen en bloemen duiden op de korte duur en kwetsbaarheid van ons bestaan.
Een vanitas-symbool dat vaak over het hoofd wordt gezien -omdat het meestal onzichtbaar is- is geur. De essentie van een geur is zijn vluchtigheid. Dat wat de reuk aangaat is even efemeer, voorbijgaand en immaterieel als de tijd waaraan deze onderhevig is. In die zin zijn de bloemen in vanitas-stillevens dan ook meer dan een visueel symbool. Vlak voor ze verwelken, geven de meeste bloemen de sterkste geur af, om insecten te kunnen verleiden tot bestuiving voor het te laat is. Na korte tijd zal ook dit zoete aroma transformeren in die van verrotting tot deze uiteindelijk net als zijn gastvrouw vergaat.
Memento mori door Edward Collier
Nog zo’n olfactorisch symbool is de wierookbrander. Edward Collier schilderde er een op de achtergrond van een stilleven uit 1693 met botten, muziekinstrumenten en de duidelijk geschreven boodschap ‘Memento mori’, oftewel ‘Denk eraan dat je zult sterven’. Iedereen maakte in stilte die zin af met ‘dus verspil je leven niet in ijdelheid ’oftewel in ‘vanitas’. Alleen de oplettende beschouwer ziet het gouden vat waaruit een donkergrijze wolk opstijgt die uit beeld verdwijnt. De transitie van een vaste stof (vaak hars) die door verhitting bijna immaterieel wordt en in rook opgaat, staat voor de overgang van leven naar dood en voor de connectie met het goddelijke. Daarom wordt bij het overlijden vaak wierook gebrand: deze dient als onzichtbare ladder naar het hiernamaals die de ziel kan bestijgen.
Er zijn nog veel explicietere geursymbolen. Een pomander bijvoorbeeld, was een gebruikssieraad gevuld met welriekende geurstoffen. Dit type juweel dat meestal aan een lange ketting werd gedragen die vast zat aan een chatelaine, werd tot zeker eind 19de eeuw gedragen ter bescherming tegen ziektes als de pest en malaria (letterlijk ‘slechte lucht’). Er werd namelijk tot Pasteurs ontdekking van ziektekiemen gedacht dat stank de oorzaak was van pandemieën. Bepaalde geurstoffen zoals ambergrijs (pomander komt dan ook van ‘pomme d’ambre’ of ‘appel van amber’), maar ook goedkopere kruiden zoals rozemarijn zouden de lucht zuiveren, zo werd alom geloofd.
Pomander vermomd als zakhorloge
Onlangs werd door Dekker Antiquairs wel een heel bijzondere pomander aangeboden, namelijk een die vermomd is als een zakhorloge. Het bevat vier compartimenten bedoeld om geurstoffen (vaak vermengd met was) in op te bergen. Op de voorkant is duidelijk een wijzerplaat te zien met Romeinse cijfers, omlijst door talloze stenen. Vanwaar deze hybride vorm? Was het rond 1750 misschien sociaal meer acceptabel om op je horloge te kijken dan aan je pomander te ruiken? Of was het humoristisch bedoeld om ‘te ruiken aan de tijd’? Beide voorwerpen delen een archetypische vorm en beide waren bevestigd aan een ketting. De handeling van het tevoorschijn halen van beide attributen was dus gelijk. Maar het is het vanitas-motief dat ze delen en dat tot uiting komt in dit versmolten object.
Snuffelen in het depot en carpe diem
Het werkt overigens ook andersom. Tijdens een depotsnuffelsessie -dit keer in het Amsterdam Museum met Judith van Gent- ‘ontdekten’ wij een juweel van wijlen Sophia Adriana Lopez Suasso-de Bruijn. Op het eerste gezicht deed de gouden bol met filigrainwerk aan een ketting denken aan een pomander, zoals je die in de 17de eeuw wel ziet. Maar bij het optillen en draaien van het voorwerp, verscheen een werkend uurwerk. Ruimte voor geurstoffen bevatte het ontwerp niet. Dit verklaart ook waarom het tussen andere uurwerken in lag.
Schilderijen en metalen voorwerpen blijven vaak veel langer behouden dan de geurstoffen waarvoor ze symbool stonden of die ze ooit bevatten. Ze herinneren ons beter dan wat dan ook aan de tijdelijkheid van ons bestaan. Memento mori, maar vergeet ook niet de dag te plukken als een geurige bloem.
Caro Verbeek
Bibliografie
Doornbusch, E. (5 november 2021) Overzicht gastcolumns eerste jubileum 2021. hedendaagsesieraden.nl.
Links
• Wikidata
Donaties
Deze website heeft geen commercieel doel en is op persoonlijk initiatief, onafhankelijk en geheel op vrijwillige basis met minimale middelen tot stand gekomen. Wilt u dat steunen met een gift? Dat kan! U kunt uw bijdrage overmaken naar: NL27 TRIO 0781 5140 02 ten name van E. Doornbusch te Amsterdam onder vermelding van hedendaagse sieraden, ook kunt u doneren via paypal.me/hedendaagsesieraden. Giften zullen worden aangewend voor onderhoud en verbetering van de website.
Duurzaam verwijzen naar deze pagina? Gebruik dan deze link: https://hedendaagsesieraden.nl/2021/11/17/ruiken-aan-de-tijd-over-pomander-horloges-en-horloge-pomanders/
