Slavernij en sieraden

Slavernij en sieraden. Heeft het met elkaar te maken? Nou en of! Sieraden immers zijn bij uitstek een symbool van de positie van de drager in de maatschappelijke hiërarchie. Denk maar aan een kroon. Verder hebben intrinsiek kostbare sieraden (gemaakt van schaarse materialen) meestal ook te maken met maatschappelijke misstanden en miserie voortkomend uit extreem ongelijke verdeling van grondstoffen, arbeid en rechten (eigentijdse slavernij).

Slavernij en het Rijksmuseum
In 2017 startte in het Rijksmuseum de werkgroep Slavernij, ter voorbereiding op een tentoonstelling die in 2021 is gerealiseerd. Door de aanhoudende lockdowns ter voorkoming van de verspreiding van het coronavirus is de tentoonstelling pas op 18 mei 2021 geopend door de Nederlandse koning Willem Alexander. Oorspronkelijk was de opening gepland in september 2020.

Aanvankelijk werd in het Rijksmuseum gedacht dat er niet of nauwelijks aanknopingspunten met slavernij waren in de collectie, maar bij nader onderzoek bleek al gauw dat dat zeker niet het geval was: de verbanden waren domweg niet eerder opgemerkt. Een treffend voorbeeld van voornoemde beperkte blik is de doos van goud en schildpad die stadhouder Willem IV in 1749 kreeg van de West-Indische Compagnie (WIC). In die doos zat het document waarin het opperbevel van de WIC aan de stadhouder werd aangeboden. Het decoratieprogramma van de in rococo-stijl vervaardigde doos betreft niet alleen de handel in goud en ivoor, producten uit veelal gekoloniseerde gebieden, maar ook de handel in mensen.

Door de eigen collectie beter te onderzoeken naar connecties met slavernij zijn er verschillende relevante gerelateerde objecten in de collectie van het Rijksmuseum gevonden. In de vaste opstelling zijn naar aanleiding van dit onderzoek nieuwe teksten bij de objecten te lezen die de band met het Nederlandse slavernijverleden aantonen en illustreren. Koffie bijvoorbeeld, was in de zeventiende eeuw een luxe-artikel dat onder dwang door van vrijheid beroofde mensen werd geproduceerd. Ook aan katoen kleeft deze geschiedenis van uitbuiting (nog steeds).

Sieraden en hiërarchie
Sieraden zijn zoals gezegd bij uitstek een symbool van de positie van de drager in de maatschappelijke hiërarchie. Voor tot slaaf gemaakten werd deze hiërarchie niet door henzelf bepaald. Zij moesten zich onderwerpen aan allerlei dwingende voorschriften van slavenhouders. Niet alleen wat betreft hun doen en laten, maar ook wat betreft hun uiterlijke verschijning. Zo mochten door Nederlanders tot slaaf gemaakten bijvoorbeeld geen schoenen dragen en golden er ook andere kledingvoorschriften. Dit om in een oogopslag te kunnen zien of iemand al of niet tot slaaf was gemaakt.

Een wrang voorbeeld van “sieraad” en hiërarchie is de halsband die door sommige slavenhouders hun tot slaaf gemaakten werd omgedaan. Net als de brandmerken die tot slaaf gemaakten kregen waren ook deze halsbanden bedoeld om duidelijk te maken dat deze mensen “eigendom” waren van een ander mens. Van het Verenigd Koninkrijk is bekend dat dit soms ook gebeurde met wit personeel. Wanneer dan een tot slaaf gemaakte of een “personeelslid” zijn of haar gevangenschap ontvluchtte was gauw duidelijk aan wie zo iemand “toebehoorde”. Op verschillende schilderijen, tekeningen en prenten uit de tijd van de slavernij staan tot slaaf gemaakten met een dergelijke halsband afgebeeld. Ook het beeldhouwwerk van Jan van Nost uit de Royal Collection Trust -te zien op de tentoonstelling Slavernij- toont een dergelijke halsband.

Er zijn krantenadvertenties uit het Verenigd Koninkrijk bewaard gebleven waaruit onmiskenbaar duidelijk wordt dat halsbanden met de functie de naam van de eigenaar van de drager aan te tonen ook voor mensen werd gebruikt, en niet alleen voor honden. Het Rijksmuseum bezit een vergelijkbare halsband (BK-NM-5144). Het is goed mogelijk dat deze band is gebruikt om het eigenaarschap van een mens te claimen.

De rijk gedecoreerde halsband in de collectie van het Rijksmuseum verwijst vermoedelijk naar het echtpaar Anna Isabella van Beieren van Schagen en Maurits graaf van Nassau La Lecq. Haagse kerkelijke registers beschrijven een donkere jongen in hun huishouden: Paulus Maurus, “de Moor van de vrou vanderleck”. Zou hij de band hebben gedragen?

Slavernij was illegaal in Nederland 
In het Nederland van de zeventiende eeuw was slavernij illegaal. In de koloniën golden echter andere wetten. Tot slaaf gemaakten waren zodra ze in Nederland aankwamen in principe vrij. Toch waren er verschillende families die er een Zwart personeelslid op na hielden. Het is de vraag hoe vrij deze mensen waren. En er waren wettelijke uitzonderingen zoals deze uit 1776 waarbij mensen aangevoerd vanuit de koloniën nog een half jaar lang “bezit” bleven van hun “eigenaar”, de slavenhouder.

Betekende de afschaffing van de slavernij in 1863 ook het einde ervan?
In het Verenigd Koninkrijk werd slavernij in 1834 bij wet verboden. Frankrijk volgde in 1848. In Nederland werd slavernij pas in 1863 afgeschaft. De wet is echter wat anders dan de praktijk. De tot slaaf gemaakten waren nu dan wel vrij, maar de wetgeving was nog zodanig dat er in de praktijk weinig aan de benarde onderdrukte situatie van de voormalig tot slaaf gemaakten veranderde.

Blauwe kralen over de hele wereld
Door verschillende koloniale machten werden kralen als betaalmiddel gebruikt. Verspreid over de wereld duiken blauwe kralen van glas op die door Nederlandse handelaren als betaalmiddel werden ingezet. Deze kralen zijn gevonden in bijvoorbeeld Alaska, Indonesië en Zuid-Afrika. Op het eiland Sint Eustatius zijn opvallend veel van deze kralen aangetroffen, vooral in het water. Het is onduidelijk waarom. Maakten de kralen deel uit van de lading van een schip dat is vergaan?

Onderdeel van de orale geschiedenis van Sint Eustatius is het verhaal dat de blauwe kralen vlak voor en ook na de afschaffing van de slavernij als betaalmiddel werden gebruikt door (voormalig) tot slaaf gemaakten. Er waren namelijk allerlei wetten door de koloniale Nederlandse macht ingevoerd die voorkwamen dat (voormalig) tot slaaf gemaakten zich konden ontwikkelen tot onafhankelijk en economisch zelfstandig individu. Zo gold er een verbod op handel door (voormalig) tot slaaf gemaakten.

Ook zou aan het bezit van voldoende van deze blauwe kralen het recht om te trouwen kunnen worden ontleend. Een recht dat aan (voormalig) tot slaaf gemaakten niet was vergund. Had een man genoeg kralen om het middel van zijn aanstaande te kunnen omgorden, dan mocht hij haar huwen. Verder werden de kralen gebruikt als sieraad en maakten ze soms deel uit van het kostuum van Afro-Caribische priesters. Ook gaat het verhaal dat de mensen op Sint Eustatius de kralen massaal in zee wierpen om het moment te vieren dat de slavernij werd afgeschaft en zo gezamenlijk symbolisch het koloniale systeem achter zich te laten. Door de kralen in zee te gooien werden ze als apart betaalmiddel afgewezen. Als tegenwoordig een bewoner van Sint Eustatius zo’n blauwe kraal draagt is dat om de band met haar of zijn voorouders te koesteren.

Slavenarmbanden
Het is en blijft vooralsnog een raadsel waar het woord slavenarmband vandaan komt. In Nederland werd dit type armband vaak cadeau gedaan aan een vrouw ter bezegeling van een verloving. De armband is meestal van massief zilver en heeft een eenvoudige sluiting waarbij het ene uiteinde in het andere steekt en in gesloten toestand een glad geheel vormt.

Slavernij, sieraden, taal en andere gewoonten
Zoals sieraden allerlei (verborgen) boodschappen communiceren, zo doet taal dat ook. Woorden hebben veel meer lading dan alleen de context van de zin waarin ze worden gebruikt. Bij mij bijvoorbeeld rijzen de nekharen als ik het woord vrouwtje of collegaatje hoor. Mannen worden zelden geduid met dergelijke verkleiningen. Mensen zijn zich meestal niet bewust van dergelijk letterlijk kleinerend woordgebruik. Zo zitten er voor de goede verstaander ook in taal en cultuur vele verwijzingen naar het koloniale verleden van Nederland. Nooit eerder werd hierover in Nederland op grote schaal met elkaar het gesprek gevoerd. Er is een voorzichtig begin gemaakt. Van harte hoop ik dat we met elkaar in gesprek blijven en dat iedereen straks daadwerkelijk gelijke kansen heeft en niet alleen op papier.

Tentoonstellingen (selectie)
2021 – Slavernij, Rijksmuseum, Amsterdam (Nederland)
2021 – Voices of Fashion, Centraal Museum, Utrecht (Nederland) (gecureerd door Ninke Bloemberg, Janice Deul en Anne-Karlijn van Kesteren)

Bibliografie (selectie)
Archangel, S., Fatah-Black, K., Gosselink, M., Holtrop, M., Lambrechts, L., Sint Nicolaas, E. en Smeulders, V. (2021) Slavernij, het verhaal van João, Wally, Oopjen, Paulus, Van Bengalen, Surapati, Sapali, Tula, Dirk, Lohkay. Amsterdam/Antwerpen: Atlas Contact. ISBN 9789045042459
Berger, M., Jones, G., Kleeven, L., Kofi, R., Kunst, M., Lelijveld, R., Modest, Peeren, E., W., Rassool, C., Schmidt, A., Schoonderwoerd, S., Sint Nicolaas, E., Steinbock, E., Trigt, P. van, Vermaat, S., Vollebergh, A., Warsame, H. en Zeefuik, S. (2018) Woorden doen ertoe, Een Incomplete Gids voor woordkeuze binnen de culturele sector/Words Matter, An Unfinished Guide to Word Choices in the Cultural Sector. OCLC 1043356484

Links
• Wikidata

Donaties
Deze website heeft geen commercieel doel en is op persoonlijk initiatief, onafhankelijk en geheel op vrijwillige basis met minimale middelen tot stand gekomen. Wilt u dat steunen met een gift? Dat kan! U kunt uw bijdrage overmaken naar: NL27 TRIO 0781 5140 02 ten name van E. Doornbusch te Amsterdam onder vermelding van hedendaagse sieraden, ook kunt u doneren via paypal.me/hedendaagsesieraden. Giften zullen worden aangewend voor onderhoud en verbetering van de website.

Duurzaam verwijzen naar deze pagina? Gebruik dan deze link: https://hedendaagsesieraden.nl/2021/07/01/slavernij-en-sieraden/